کمانچه شمال خراسان

کمانچه از مهم­ترین سازهای رایج در شمال خراسان و در زمره مهم­ترین سازهای این منطقه در همراهی با آواز است. تمام نوازندگان کمانچه در شمال خراسان از کردهای کرمانج هستند. امروزه بعضی از نوازندگان کمانچه به نواختن ویولن روی آورده­اند و تعداد نوازندگان این ساز در شمال خراسان در مقایسه با سازهای دیگر به­مراتب کم­تر است. تمام کمانچه­های مورداستفاده در شمال خراسان دارای کاسه طنینی کروی و پشت­بسته هستند. بنا بر اظهارات آگاهان و نوازندگان قدیمی، کاسه این ساز در گذشته از جنس کدو بوده و نسل این نوع کمانچه در این منطقه به کلی از میان رفته است. از آن­جا که بسیاری از کمانچه­های قدیمی عاشق­ها در دو دهه گذشته به خاطر فشارها و سخت­گیری­های اعمال­شده از بین رفته­اند، نگارنده نتوانست به سازهای قدیمی دسترسی یابد. نوازندگان کمانچه در شمال خراسان امروزه از سازهایی استفاده می­کنند که اغلب تازه­ساز هستند یا از مناطق دیگر به این منطقه آورده شده­اند. در هر حال این نوازندگان هر کمانچه­ای را با ایجاد تغییرات جزیی برای اجرای موسیقی خود آماده می­کنند.

ویژگی­های ظاهری و ساختاری

به­علت از میان رفتن کمانچه­های قدیمی این منطقه، بررسی ویژگی­های عام و مشترک ظاهری و ساختاری این ساز کاری دشوار است. ملاک ما در این بررسی کمانچه نیازعلی صحراروشن است که در مقایسه با سایر کمانچه­های این منطقه از قدمت بیش­تری برخوردار است. از آن­جا که ویژگی­های عام ظاهری و ساختاری این کمانچه تا حد زیادی مانند کمانچه­های نواحی دیگر ایران است، فقط به ذکر چند مورد خاص اکتفا می­کنیم:

• این کمانچه نیز مانند همة کمانچه­های مورداستفاده در شمال خراسان سه وتر و سه گوشی دارد.
• کاسة طنینی، کروی و پشت­بسته است.
• روی پوست دو سوراخ برای تشدید طنین ایجاد شده است.
• سیم­گیر، چند زایدة منشعب از میل (سیخ) است.
• خرک به گونه­ای مورب است که طول فعال وتر اول آن کم­تر از وتر سوم است.
• خرک توسط یک بند یا نخ به میل (سیخ) بسته می­شود. از آن­جا که عاشق­ها برای شرکت در مجالس عروسی تقریباً به­طور دائم در سفر و حرکت هستند، معمولاً برای آسیب ندیدن پوست کمانچه، وترهای آن را شل می­کنند و در این وضعیت خرک آزاد می­شود.
• در برخی از کمانچه­ها یک تکه کش به سیم­گیر و میل می­بندند. از این کش برای بستن میکروفون به کمانچه استفاده می­کنند که امروزه در عروسی­ها بسیار متداول شده است!
• موی آرشه نسبتاً شل و آزاد است و چوب آن اگرچه کاملاً صاف نیست، اما حالت خمیده و کمانی نیز ندارد.