تنبور
تنبور، ساز باستانی ایران و ساز آیینی و مذهبی سلسله اهل حق بهشمار میرود. این ساز از معدود سازهای رایج در ایران است که مقدس شمرده میشود. تنبور در منطقة گوران و کرند به تَمُیَره، در منطقه صحنه به تَمیَره و در میان لکهای لرستان و کرمانشاهان به تموره معروف است و در شعرهای سیدیعقوب ماهیدشتی بهصورت تمور آمده است. در مجلس نیاز و حلقه ذکر سلسلة یارسان (اهل حق) تنبور تنها سازی است که اجازة دخول دارد و ظاهراً از بدو پیدایش این سلسله از جملة لوازم مجلس نیاز و حلقه ذکر یارسان بوده است. این ساز در جامعه اهل حق از حرمت و قداست خاصی برخوردار است . اگرچه بهجز تنبورنوازان اهل حق نوازندگان غیر اهل حق نیز از تنبور استفاده میکنند، اما این نوازندگان نیز متوجه اهمیت و حرمت این ساز هستند. تنبور از خانواده دوتار یا بهعبارت دقیقتر، نام قدیمی و باستانی دوتار است. در میان سازهای خانواده دوتار، تنبور تنها ساز زهی زخمهای رایج در منطقه غرب ایران است. تمرکز عمده این ساز در حال حاضر در استان کرمانشاهان در حوزه‌ی گوران و صحنه و در نواحی شمال استان البرز به ویژه مناطق محل سکونت لک‌هاست. به طور کلی هرکجا که جماعتی از سلسله‌ی یارسان سکونت داشته باشند، تنبور نیز در آنجا دیده میشود.
ویژگیهای ظاهری و ساختاری
تنبور از خانواده سازهای زهی زخمهای است و کاسه طنینی نیمهگلابی دارد. گودی کاسه تنبور در مقایسه با دوتارهای خراسان کمتر است و کاسه آن در قدیم یکپارچه بوده است. امروزه از هر دو نوع کاسه (یکپارچه و ترکهای) استفاده میشود. در منطقه گوران بیشتر تنبورها هنوز کاسه یکپارچه دارند و در صحنه اغلب تنبورها دارای کاسه ترکهای هستند. قدیمیترین نمونه کاسه ترکهای، تنبورهای ساخت استاد خداوردی در منطقه صحنه و مربوط به ۱۲۰ تا ۱۳۰ سال پیش است. بعضی از سازهای استاد خداوردی هنوز موجود است و ما نیز در پژوهش خود از آنها استفاده کردهایم. این تنبورهای ترکهای دارای قسمت رابط «گلو» (گلویی) هستند که رابط میان دسته و کاسه است و ترکهها بر روی آن مهار میشوند. سازهای استاد خداوردی گاه هفت ترکه دارند و حجم کاسه آنها نیز از تنبورهای جدید کمتر است. امروزه تعداد ترکهها بیشتر است و هر سازنده به روش خود از هفت تا ده ترکه استفاده میکند. کاسههای ترکهای قدمت زیادی ندارند و قدیمیترین نمونههای آن بر اساس اطلاعات بهدستآمده به 120 تا 130 سال پیش مربوط است. تنبورهایی که کاسه یکپارچه دارند، فاقد قسمت رابط گلو (گلویی) هستند و دسته آنها مستقیماً به کاسه متصل میشود.
روی دهانة کاسه، صفحة چوبی نازکی که تقریباً حالت گُردهماهی دارد قرار میگیرد و روی این صفحه معمولاً تعدادی سوراخ دیده میشود. وجود این سوراخها در طنین و جنس صدای تنبور مؤثر است. تعداد و محل این سوراخها ثابت نیست و در ساز هر سازندهای متفاوت است. حتی تعداد و محل آنها روی صفحة سازهای یک سازنده نیز ممکن است متفاوت باشد. معمولاً پنج تا شش سوراخ به شکل گُل در وسط صفحه، کمی متمایل به دسته و گاه دو سوراخ کنار هم در نقطهای نزدیک به محل اتصال کاسه به دسته روی صفحه ایجاد میشود. برخی از تنبورها نیز دو سوراخ روی کاسه در قسمت بالایی و نزدیک به لبه و صفحه دارند.
روی دستة تنبور تعدادی دستان در محلهای معین بسته میشوند. تنبورهای منطقة گوران معمولاً سیزده دستان و تنبورهای منطقة صحنه غالباً چهارده دستان دارند. امروزه در منطقة گوران تنبورهایی با چهارده دستان (دستان چهاردهم اضافه شده است) نیز دیده میشوند. تعداد دستانهای تنبور در اصل چهارده دستان بوده است. در سالهای اخیر برخی از تنبورنوازان چند دستان دیگر به ساز خود افزودهاند. به عنوان مثال سیدخلیل عالینژاد در چند سال پیش، پنج دستان به تنبور خود اضافه کرد که جواب دستانهای سوم، چهارم، پنجم، ششم و هفتم در یک اکتاو بالاتر بود. این نوازنده امروز دستانهای اضافی را باز کرده است و با همان چهارده دستان مینوازد. محل دستانها بهنظر بیشتر نوازندگان سرشناس تنبور ثابت است و هنگام اجرای مقامهای مختلف هیچگاه دستانها جابهجا نمیشوند. عالینژاد معتقد است که با جمعبندی نظرات استادان قدیمی تنبور به این نتیجه رسیده است که تعدادی از دستانهای تنبور، ثابت و تعدادی دیگر متغیر هستند. در تنبورهایی که چهارده دستان دارند، هشت دستان ثابت و شش دستان متغیر است. وضعیت این دستانها به ترتیب زیر است:
دستان اول: متغیر ( در وضعیت متعادل، میان شیطانک و دستان دوم بسته میشود.)
دستان دوم: ثابت
دستان سوم: متغیر
دستان چهارم: ثابت (در قدیم آن را کمی جلوتر میبستند. اگر صدای این دستان امروزه بهطور قراردادی «رِبمل» است، در گذشته چیزی نزدیک به «رِ کُرُن» بوده است.)
دستان پنجم: ثابت (در فاصلة وتر)
دستان شم: متغیر
دستان هفتم: ثابت (در فاصلة وتر)
دستان هشتم : متغیر
دستان نهم: ثابت
دستان دهم: ثابت
دستان یازدهم: متغیر
دستان دوازدهم: ثابت (در فاصلة وتر)
دستان سیزدهم: متغیر (در فاصلة اکتاو نسبت به دستان اول)
دستان چهاردم: ثابت (در فاصلة اکتاو نسبت به دستان دوم)
هنگام بررسی نظام دستهبندی تنبور در این مورد به تفصیل صحبت خواهد شد.
در سطح بالایی دسته یک شیار که اصطلاحاً به «ناو» معروف است ایجاد میشود تا عبور دستانها را هنگام گره زدن آسانتر کند. در انتهای دسته گوشیها قرار دارند. تنبور لانة کوک (جعبة گوشیها) ندارد و گوشیهای آن مستقیماً در سوراخهای ایجادشده در انتهای دسته فرو میروند. در چند دهة گذشته تجربههایی بهمنظور ایجاد لانة کوک برای تنبور توسط استاد ابراهیم قنبریمهر و به تبعیت از ایشان عبدالرضا رهنما صورت گرفته است. در این‌گونه تنبورها دسته در قسمت گوشیها اندکی به عقب تمایل دارد (مانند دوتار ترکمنی) و بهخاطر مایل بودن انتهای دسته به سمت عقب، نیازی به پردة قبل شیطانک نیز نیست؛ درحالی که در تنبورهای معمولی مانند همة سازهای خانوادة دوتار و غیره بهخاطر هدایت وترها به سمت گوشیها، پردة قبل از شیطانک همیشه بسته میشود.
تنبور بهشکل سنتی دارای دو وتر است. نوازندگان قدیمی تنبور در منطقة گوران هنوز به دو وتر وفادارند، اما تنبورهای جدیدی که در منطقة گوران ساخته میشوند اغلب دارای سه وتر هستند. در صحنه معمولاً از سه وتر استفاده میکنند، ولی تنبورهای قدیمی صحنه دو وتر دارند. در تنبورهای سهوتره، وتر اول (زیر) مضاعف شده است و این دو وتر به صورت همصدا کوک میشوند. در مجموع میتوان گفت که تنبور در قدیم دو وتر داشته است و امروزه معمولاً سه وتر دارد. گاه تنبورهایی را میتوان یافت که تعداد وترهای آن بیشتر است. نگارنده در کوهدشت لرستان تنبوری را با پنج وتر مشاهده کرده است. این پنج وتر بهصورت تقسیم و کوک میشدند؛ به این ترتیب که ردیف اول وترها (ردیف زیر) به صورت سهتایی و همصدا و ردیف دوم وترها (ردیف بم) به صورت مضاعف و همصدا کوک میشدند. به هرحال، استادان قدیمی نه تنها تنبورهای پنجوتره را نمیپذیرند، بلکه معتقدند که تنبور بهتر است دو وتر داشته باشد. اینکه تنبور دارای دو یا سه وتر باشد مسألة مهم و تازهای نیست و در گذشتههای دور نیز شاهد این اختلافنظر بودهایم. چنانکه ابونصر فارابی نیز در رسالة موسیقی کبیر خود میگوید: «تنبور را بعضیها با دو وتر و بعضیها با سه وتر مینوازند». وترها از یک طرف به سیمگیر و از طرف دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشیها پیچیده میشوند. در تنبورهای دو وتره، گوشی وتر زیر در سمت جلو دسته و گوشی وتر بم در سطح دیگر و عمود بر گوشی اول قرار دارد. در تنبورهای سهوتره، دو گوشی وترهای مضاعفِ زیر در کنار هم و در سمت جلو دسته، و گوشی وتر بم در سمت دیگر دسته و عمود بر دو گوشی قبل قرار گرفته است.
وترهای فلزی تنبور معمولاً از نظر قطر با هم مساوی هستند. وتر یا وترهای مضاعفِ زیر وظیفة اجرای نغمه و وتر بم وظیفة اجرای واخوان را بهعهده دارد.
خرک تنبور در مقایسه با خرک انواع دوتار، بزرگتر و بلندتر است و روی صفحة چوبی در نقطة معینی معمولاً چسبانده و تثبیت میشود. ازاینرو فاصلة وترها تا دسته نیز در مقایسه با سایر سازهای خانوادة دوتار بیشتر است. بر روی خرک، دو یا سه شیار برای عبور وترها ایجاد شده است. در برخی از تنبورهای جدید، ساختمان خرک بهطور کلی تغییر کرده است. در تنبورهای ساخت استاد ابراهیم قنبریمهر (تهران) و عبدالرضا رهنما (صحنه) خرک و سیمگیر به پیروی از بربط (عود)، شیئی واحد هستند و روی صفحه کاملاً تثبیت شدهاند. سیمگیر که در قسمت پایینی کاسه قرار گرفته است، برای قلاب شدن وترها شکلی شانهای دارد. همانطور که ذکر شد، تنبورهای ساخت استاد ابراهیم قنبریمهر و برخی از تنبورهای عبدالرضا رهنما فاقد سیمگیر هستند.
محل شیطانک در انتهای دسته و قبل از سرپنجه است و معمولاً شیءِ جداگانهای است که در شیار ایجادشده بر روی دسته قرارمیگیرد. روی شیطانک نیز دو یا سه شیار برای عبور وترها ایجاد شده است.
بنابراین قطعههای مختلف تنبور عبارتاند از: کاسة طنینی (یکپارچه، ترکهای با هفت تا ده ترکه)، صفحه، دسته، گلو یا گلویی (در تنبورهای ترکهای)، سیمگیر (در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار سیمگیر را انجام میدهد)، دو یا سه وتر (در تنبورهای نامتعارف تا پنج وتر)، شیطانک، خرک (در برخی از تنبورهای جدید، سیمگیر کار خرک را انجام میدهد)، سیزده تا چهارده دستان، دو تا سه گوشی (در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) و پردة قبل از شیطانک.
