دوتار شرق خراسان

دوتار مهم­ترین و رایج­ترین ساز در شرق خراسان، به­ویژه در ناحیه تربت­جام است. از این ساز هم در همراهی آواز و هم به­تنهایی استفاده می­شود. ویژگی­های نغمه در قطعه­هایی که توسط دوتار به­تنهایی اجرا می­شوند، منطبق با امکانات اجرایی آن و ناشی از تکنیک نوازندگی این ساز است. مقام­های سازی که معمولاً توسط دوتار تنها اجرا می­شوند، شامل مقام جَل، شاه­صنم، مشق­پلتان، اُشترخجو، سه­چکه(نوعی رقص) و … است. این مقام­ها را می­توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول: آن­هایی که عدم­تقارن متری دارند، مانند مقام جَل و شاه­صنم؛ دسته دوم، آن­هایی که تقارن متری دارند، مانند مشق­پلتان، اُشترخجو و سه­چکه.

ویژگی­های ظاهری و ساختاری

دوتار تربت جام از خانواده سازهای زهی زخمه­ای است. این ساز دارای کاسه­ای به­صورت نیمه­گلابی و یک­تکه است. پشت کاسه آن به­شکل گُرده‌ماهی است و یک خط با نوار برجسته از خود کاسه و متصل به آن، کاسه را از لحاظ شکل بیرونی به دو قسمت تقسیم می­کند. در عمیق­ترین قسمت کاسه، یک سوراخ وجود دارد که در تشدید طنین و کیفیت صدای این ساز از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. حجم کاسه‌ طنینی در دوتارهای امروز شرق خراسان نسبت به دوتارهای دیگر مناطق ایران بیش­تر است. دوتارهای قدیمی شرق خراسان از دوتارهای امروزی کوچک­تر بودند و به دلیل زیر بودن صدای­شان، برای همراهی با آواز، اجباراً بم­تر کوک می­شدند. استفاده از کوک­های بم­تر در دوتارهای کوچک قدیمی، باعث ایجاد نرمش قابل­ملاحظه­ای در صدای آن­ها می­شد. بنا به اظهارات غلامعلی پورعطایی، اولین دوتار بزرگ در حدود سی سال پیش توسط سازنده­ای به نام امیرقلی در محمودآباد­سفلا ساخته شد. دوتارهای کوچک قدیمی در نمونه­های هشت تا چهارده دستانی دیده شده­اند. دوتار شرق خراسان دارای دسته­ای نسبتاً طویل است و از کاسه به سمت شیطانک، تاحدودی باریک­تر می­شود. این ساز دو وتر و در نتیجه دو گوشی دارد. گوشی­ها در انتهای دسته و پس از شیطانک، مستقیماً به داخل دسته ـ در دو جهت مختلف ـ فرو رفته­اند. دوتار شرق خراسان لانه کوک یا جعبة گوشی­ها ندارد و گوشی­های آن یکی درسمت صفحه و دیگری عمود بر آن در سوراخ­های انتهای دسته فرو می­روند. از این دو گوشی، آن­که در سمت صفحه است، مربوط به وتر پایین (وتر زیر) و آن­که عمود بر آن است، مربوط به وتر بالا (وتر بم) است. از دو وتر دوتار، وتر پایین (زیر) وظیفه اجرای نغمه و وتر بالا (بم) وظیفه واخوان را بر عهده دارند. وترها از یک طرف به سیم­گیر و از طرف دیگر پس از عبور از خرک و شیطانک به دور گوشی­ها پیچیده شده­اند. بر روی کاسة یکپارچه صفحه چوبی قرار دارد و خرک در نقطه معینی از صفحه جای می­گیرد و معمولاً بر روی صفحه چسبانده می­شود. در منتهی­الیه قسمت پایینی کاسه، سیم­گیر قرار دارد و در طرف دیگر دسته، شیطانک تعبیه شده است. روی دسته، تعدادی دستان بسته شده و ظاهراً تعداد آن­ها در دوره­های مختلف متفاوت بوده است. بنا بر اظهار برخی از دوتارنوازان شرق خراسان، تعداد دستان­ها به قدرت و تسلط نوازنده مربوط بوده و رپرتوار هر نوازنده نیز بستگی داشته است؛ به این معنی که برخی از نوازندگان برای اجرای نغمه­های خارج از حوزه شرق خراسان مجبور به بستن دستان­های اضافی بر دوتار می­شده­اند. دو اصطلاح «فارسی­بند» و «کردی­بند» که در میان برخی از دوتارنوازان این منطقه رواج دارد، می­تواند توجیهی برای این موضوع باشد. به­طورکلی، تنوع آرای مربوط به تعدا دستان­های دوتار در تربت­جام و نواحی اطراف آن، مثل تایباد، سرخس، کاشمر و خواف در هیج ساز دستان­داری در نواحی دیگر ایران دیده نمی­شود. در نواحی دیگر ایران اختلاف­نظر در مورد تعداد دستان­ها از یک، دو یا سه دستان فراتر نمی­رود؛ اما در دوتار حوزه تربت­جام، تعداد دستان­ها از هشت تا هفده دستان نوسان دارد.

بنابراین، بدنه اصلی دوتار شرق خراسان شامل کاسه یکپارچه، صفحه و دسته است. سیم­گیر، خرک، شیطانک، دو گوشی­، دو وتر و تعدادی دستان نیز قسمت­های دیگر این ساز هستند.

دوتار در شرق خراسان بدون مضراب و با انگشت­های دست راست نواخته می­شود. بر روی کاسه، صفحه و دسته برخی از دوتارهای این منطقه، تزییناتی از جنس صدف، استخوان، شاخ و حتی پلاستیک­های رنگی نصب می­کنند؛ اما دوتارهای اصلی و قدیمی این منطقه فاقد این­گونه تزیینات هستند.

متن از کتاب دایرة المعارف سازهای ایران

سازهای زهی مضرابی و آرشه ای نواحی ایران

محمدرضا درویشی

.