دوتار شمال خراسان

ویژگی­های ظاهری و ساختاری

دوتار شمال خراسان نیز از خانواده سازهای زهی زخمه­ای و دارای کاسه­ای به شکل نیمه­گلابی است. کاسه طنینی این دوتار در مقایسه با دوتار شرق خراسان کوچک­تر و دسته آن نیز باریک­تر و ظریف­تر است. شکل ظاهری این ساز، فاصله میان دوتار شرق خراسان و دوتار ترکمنی است. دوتارهای قدیمی شمال خراسان در مقایسه با دوتارهای کنونی کوچک­تر بوده‌اند. دوتار شمال خراسان دارای دو وتر است که از نظر ضخامت یکسان هستند. وترها از یک طرف به سیم­گیر و از طرف دیگر، پس از عبور از خرک و شیطانک به دور گوشی­ها پیچیده شده­اند. از این دو وتر، وتر پایین (وتر زیر) برای اجرای نغمه، و وتر بالا (وتر بم) برای اجرای واخوان است. وتر واخوان دوتار شمال خراسان در مقایسه با دوتار شرق خراسان، نقشی فراتر از واخوانِ آزاد دارد.

کاسه ساز، یکپارچه است و بر روی آن صفحه چوبی قرار دارد. خرک در نقطه معینی روی صفحه دوتار قرار می­گیرد.روی دسته نسبتاً ظریف و باریک دوتار شمال خراسان ده، یازده و گاه دوازده دستان بسته می­شود. دستان­ها در حال حاضر از جنس نخ نایلونی است و در قدیم از روده تابیده شده گوسفند و گاه از نقره بوده است. استفاده از دستان­های نقره­ای در دوتار شمال خراسان، آن را به دوتار ترکمنی که دارای دستان­های فلزی و ثابت است، نزدیک­تر می­کند. گوشی­ها دو عدد هستند و بعد از شیطانک در منتهی­الیه دسته دوتار قرار دارند. از این دو گوشی، یکی در سمت روی دسته و صفحه دوتار و دیگری به صورت عمود و در قسمت فوقانی دسته ـ رو به بالاـ نصب می‌شوند. وتر اول (وتر پایین) به گوشی هم­جهت با صفحه، و وتر دوم (وتر بالا) به گوشی عمود بر صفحه و دسته پیچیده می­شود. گوشی­ها یا از جنس چوب هستند و یا فلز. گوش­های فلزی از نظر شکل ظاهری به گوشی­های دوتار ترکمنی بسیار شبیه هستند.خرک از جنس چوب و در مقایسه با دوتار شرق خراسان بسیار کوچک­تر است. اندازه و شکل خرک دوتار شمال خراسان نیز با خرک دوتار ترکمنی بسیار قابل مقایسه است.

بنابراین، قطعه­های مختلف دوتار شمال خراسان عبارت­اند از:

کاسه طنینی یکپارچه، صفحه، دسته، سیم­گیر، دو وتر، شیطانک، خرک، دستان­ها و گوشی­ها.

 

متن از کتاب دایرة المعارف سازهای ایران

سازهای زهی مضرابی و آرشه ای نواحی ایران

محمدرضا درویشی

 

آثار صوتی و تصویری برای آشنایی بیشتر با دوتار شمال خراسان

 

استاد سهراب محمدی:

استاد روشن گل‌افروز

ایوب سعیدی و یلدا عباسی

ایوب سعیدی

استاد حاج قربان سلیمانی

استاد عباسقلی رنجبر

استاد حسین یگانه

مرتضی گودرزی

استاد محمد یگانه